An toàn cho nhân viên chụp ảnh phóng xạ

Các nguồn phóng xạ đem lại nhiều lợi ích cho con người qua các ứng dụng trong y tế, công nghiệp, nông nghiệp, quản lý môi trường và nghiên cứu. Về cơ bản các nguồn phóng xạ đang được sử dụng trong một môi trường được quản lý, kiểm soát tốt. Tuy nhiên, đã và hiện vẫn có tình trạng mất kiểm soát đối với một số nguồn phóng xạ và trong một số trường hợp đã dẫn đến các sự cố gây hậu quả đối với con người, môi trường và tác động xấu đối với dư luận xã hội.

Một số sự cố mất an ninh nguồn phóng xạ trên thế giới và Việt Nam

Trên thế giới đã từng xảy ra các sự cố nguồn phóng xạ do mất kiểm soát dân đến các tai nạn với hậu quả nghiêm trọng. Năm 1996, tại Đài Loan phát hiện thấy 1206 căn hộ và một số trường học bị nhiễm chất phóng xạ Co-60. Nguyên nhân là do sử dụng thép xây dựng bị nhiễm chất phóng xạ từ nguồn bị thất lạc lẫn vào phế thải kim loại. Khoảng 6000 người bị chiếu xạ do sống trong những căn hộ bị nhiễm xạ ( từ 1 đến 10 năm) với mức liều lớn hơn giới hạn liều đối dân chúng.

Năm 2000, tại Thái Lan đã xảy ra sự cố một nguồn phóng xạ Co-60 dùng trong xạ trị bị bỏ hoang và lẫn trong phế thải kim loại. Hậu quả, 4 người dân đã bị tử vong do bị chiếu quá liều, 3 người khác bị tổn thương nặng, một số người bị tổn thương nhẹ. Để khắc phục hậu quả, Chính phủ Thái Lan đã phải huy động lực lượng quân đội tham gia khắc phục sự cố. Đặc biệt, sự cố đã gây ảnh hưởng xấu đối với tâm lý xã hội.

Tai nạn tại Goiania, Brazil liên quan đến nguồn phóng xạ mất kiểm soát bị phá vỡ phải chi phí cho khắc phục sự cố: 20-35 triệu US$ và để lại hậu quả tác động về kinh tế lớn được đánh giá mất 10 năm để thành phố có thể phục hồi được về mức kinh tế trước sự cố.

Năm 1998, tại nhà máy luyện thép Acerinox Tây Ban Nha đã xảy ra sự cố nung chảy nguồn phóng xạ Cs-137 bị lẫn trong phế thải kim loại. Nhà máy đã phải thu hồi toàn bộ một lô sản phẩm thép xây dựng được bán tại châu Âu sau khi phát hiện bị nhiễm phóng xạ. Thiệt hại về kinh tế lên tới trên 10 triệu Đô la Mỹ. Bên cạnh những thiệt hại về kinh tế cho việc thu hồi và xử lý lô sản phẩm như chất thải phóng xạ, ngành công nghiệp thép Tây Ban Nha còn bị ảnh hưởng lớn về uy tín.

Tại Việt Nam cũng đã xảy ra nhiều sự cố mất an ninh dẫn đến mất nguồn phóng xạ: Sự cố mất nguồn phóng xạ tại Công ty CP xi măng Việt Trung năm 2003; sự cố mất nguồn phóng xạ tại Nhà máy xi măng Sông Đà, thuộc Công ty Cổ phần xi măng Sông Đà năm 2006; sự cố mất nguồn phóng xạ và bị phá vỡ tại Viện Công nghệ Xạ hiếm (CNXH) thuộc Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam (NLNTVN) năm 2006 và gần đây là các sự cố mất trộm nguồn phóng xạ tại Công ty TNHH APAVE châu Á – Thái Bình Dương (quận Tân Bình), TP HCM) năm 2014, tại công ty Ponima 3, Bà Rịa – Vũng Tàu năm 2015, tại Công ty Cổ phần xi măng Bắc Kạn năm 2015.

Những hiệu ứng sinh học tức thời khi toàn thân bị chiếu xạ

Khi con người bị chiếu xạ, tùy vào liều chiếu con người nhận được mà sinh ra các hiệu ứng sinh học và mức độ khác nhau. Sau đây là tóm tắt các hiệu ứng sinh học tức thời khi toàn thân bị chiếu xạ ở các liều khác nhau:

Từ 0 – 0,25 Sv: Không biểu lộ tác hại và không gây ra những ảnh hưởng cho cơ thể.

Đối vớí liều chiếu bức xạ lên toàn bộ cơ thể vượt quá 0,15 Sv sẽ làm tăng tần số của nhiễm sắc thể được quan sát ở ngoại biên của bạch cầu.

Từ 0,5 – 1 Sv: Có một vài thay đổi thành phần trong máu như sự suy giảm bạch cầu cùng với sự hồi phục muộn.

Hiệu ứng muộn có thể tồn tại trong một khoảng thời gian ngắn nhưng không gây ra triệu chứng gì cho cơ thể.

Từ 1 – 2 Sv: Gây ra buồn nôn, mệt mỏi, chóng mặt. 10 – 50% người bị chiếu xạ bị nôn mửa trong vòng 24 giờ và nó sẽ xuất hiện khoảng 2 giờ sau khi bị chiếu.

Trong thời gian này, triệu chứng lâm sàn xuất hiện dưới nhiều hình thức nhưng không gây ra sự ốm yếu, tàn tật.

Từ 2 – 4 Sv: Gây ra buồn nôn, mệt mỏi, chóng mặt, ăn mất ngon. 10 – 50% người bị chiếu xạ bị nôn mửa trong vòng 2 giờ.

• Chu kì sau đó 2 – 3 tuần nạn nhân có vẻ như đỡ hơn và bình phục trở lại.
• Chu kì nguy kịch tiếp theo là rụng tóc, ăn không ngon, yếu, sôt, viêm miệng, tiêu chảy, chảy máu mũi. Khả năng chết do sự lây nhiễm độc có thể xảy ra trong khoảng dưới 50% các nạn nhân bị chiếu nếu trong vòng 2 tháng không được điều trị thích hợp.

Từ 4 – 6 Sv: Gây ra buồn nôn, sức khỏe yếu, ăn mất ngon, nôn mửa trong vòng 1 giờ với 100% người rơi vào trường hợp này.

• Khoảng ít hơn 10% người bị chiếu bị tiêu chảy nhẹ và sau đó 3 – 8 giờ thì toàn bộ những người bị chiếu đều bị tiêu chảy.
• 50% người bị chiếu nhức đầu trong vòng 4 –24 giờ. 80% trường hợp bị sốt trong vòng 1 – 2 giờ.
• Chu kì sau cùng 1 – 2 tuần tiếp theo bệnh tình diễn biến trầm trọng, sốt, lây nhiễm, 50 – 80% người bị chết trong vòng 2 tháng.

Lớn hơn 8 Sv: Gây ra buồn nôn dữ dội, mệt mỏi và nôn mửa trong vòng 10 phút và tiếp theo là tiêu chảy mà không cần quá trình chuyển tiếp. Tỷ lệ sống sót rất ít và trong vòng 2 tuần có 90 –100% trường hợp bị chết. Đối với những người nhận liều chiếu lớn hơn 15 Sv thì hệ thống dây thần kinh trung ương bị hủy diệt vì các cơ co dãn, không chủ động được và sau đó là sự hôn mê. Trong vòng 2 ngày sẽ chết do máu không truyền được lên não và tim có thể bị vỡ.

Hiệu ứng sinh học muộn

Việc bức xạ ion hóa chiếu vào cơ thể có thể không gây ra hậu quả tức thời nhưng một số hiệu ứng muộn có thể xuất hiện sau một khoảng thời gian dài. Những hiệu ứng này được gọi là hiệu ứng sinh học muộn, bao gồm:

• Gây vết sẹo cục bộ hoặc phá hủy lớp da bên dưới, bị lở loét hoặc bị ung thư.
• Gây ra đục thủy tinh thể của mắt
• Gây ra ung thư xương do mô xương bị chiếu xạ
• Gây ra ung thư phổi
• Gây ra bệnh thiếu máu do bức xạ phá hủy tuỷ xương
• Gây ra bệnh bạch cầu và tạo ra các khối u, làm giảm tuổi thọ và lão hóa…

Hiệu ứng di truyền

Bức xạ có thể làm hủy hoại gen có trong các tế bào tinh dịch và tế bào trứng. Đây là một dạng hiệu ứng quan trọng kéo dài của liều chiếu bức xạ ở mức thấp. Khi có sự xuất hiện một quá trình thay đổi trong gen của một thành viên mới trong dòng họ thì sự thay đổi di truyền này là cố định và được truyền các thế hệ tiếp theo.

Một điểm quan trọng cần phải thường xuyên ghi nhớ đó là những hiệu ứng di truyền chỉ có ý nghĩa nếu tuyến sinh dục bị chiếu với một liều chiếu xạ do các tế bào tinh dịch và trứng nằm trong tuyến sinh dục. Do đó, một trong những cách để hạn chế bức xạ tạo ra các hiệu ứng di truyền trong dân chúng là hạn chế liều chiếu xạ lên tuyến sinh dục càng ít càng tốt và nếu một ít người này vượt quá tuổi sinh sản thì không có hiệu ứng di truyền nào xuất hiện.

Liều giới hạn cho phép

Theo bảng phụ lục II của IAEA về an toàn bức xạ ấn phẩm số 115 thì những tiêu chuẩn và những liều giới hạn sau được phép đối với nhân viên làm việc trong ngành liên quan đến bức xạ là:

Liều chiếu nghề nghiệp cho bất cứ người nào làm việc trong các ngành liên quan đến bức xạ không
được vượt quá:

• Liều hiệu dụng 20 mSv trong một năm, lấy trung bình liên tục trong 5 năm.
• Liều hiệu dụng 50 mSv chỉ cho phép trong một năm đơn lẻ bất kì
• Liều tương đương của thủy tinh thể mắt là 150 mSv trên một năm
• Liều tương đương đối với các cẳng chân, tay hoặc da là 500 mSv/năm

Đối với những người mới vào nghề có tuổi từ 16 đến 18 nếu được huấn luyện để làm việc trong các ngành liên quan đến bức xạ và đối với những sinh viên có tuổi từ 16 đến 18 nếu cần phải sử dụng các nguồn bức xạ trong khóa học để phục vụ công việc nghiên cứu thì liều chiếu nghề nghiệp cho phép không vượt quá:

• Liều hiệu dụng 6 mSv trong một năm
• Liều tương đương của thủy tinh thể mắt là 50 mSv/năm
• Liều tương đương đối với các cẳng chân, tay hoặc da là 150 mSv/năm

Liều kế cá nhân

Tất cả những nhân viên làm việc với các nguồn chụp ảnh bức xạ cần phải mang thường xuyên những liều kế cá nhân thích hợp trong quá trình thực hiện chụp ảnh bức xạ. Liều kế phim đeo cần phải được mang trên ngực. Ngoài ra, tùy vào quá trình làm việc mà nhân viên chụp ảnh bức xạ cũng mang một liều kế ở cổ tay. Liều kế phim đeo thường được sử dụng trong một khoảng thời gian là bốn tuần sau đó phải được thay thế. Liều kế phim đeo đã sử dụng được đưa đi xử lý tráng rửa và đánh giá liều mà người mang đã nhận.

Liều kế phim đeo cần phải được cất giữa trong những vùng không có bức xạ khi không sử dụng và phải không bao giờ được mang về nhà. Bất cứ một quá trình chiếu xạ bất ngờ nào hoặc quá trình gây hư hại liều kế phim đeo do cất giữ không cẩn thận cần phải báo cáo ngay cho nhân viên an toàn thường trực.

Máy đo liều bức xạ

Khi sử dụng máy đo liều bức xạ cần phải được kiểm tra chặt chẽ theo những điều trình bày sau đây:

• Khả năng đáp ứng của thiết bị phải thích hợp với loại bức xạ nào đó.
• Chỉ được sử dụng những thiết bị đã được chuẩn định mà giấy chứng nhận quá trình chuẩn định cho những thiết bị này phải được đưa ra bởi một chuyên gia có trình độ.
• Thiết bị phải đáp ứng được dải đo thích hợp sao cho chúng có thể đo được suất liều chiếu nằm trong khoảng từ 2 mR/h đến 1 R/h sai số nằm trong khoảng ±20% cường độ bức xạ thực.
• Điều quan trọng nhất cần phải ghi nhớ đó là đảm bảo rằng pin được sử dụng trong thiết bị là còn làm việc tốt.

Những tín hiệu cảnh báo bức xạ

Những tín hiệu cảnh báo bức xạ được sử dụng để báo cho những người làm việc xung quanh vùng có bức xạ biết có sự hiện diện của bức xạ phải là dạng đèn báo hoặc những tín hiệu có thể nghe thấy được hoặc là cả hai. Đèn báo hoặc những tín hiệu có thể nghe thấy được phải làm sao có thể phân biệt được những tình huống sau đây:

• Khi một nguồn bức xạ kín sắp sửa đem ra để chiếu chụp hoặc khi một máy phát bức xạ tia X sắp sửa hoạt động.
• Trong khi một nguồn bức xạ kín đang thực hiện chiếu chụp hoặc một máy phát bức xạ tia X đang hoạt động.

Bảng cảnh báo bức xạ

Bảng cảnh báo bức xạ phải có kích thước thích hợp và cùng với những ký hiệu bức xạ thích hợp mới có giá trị. Những dấu cảnh báo bức xạ này được sử dụng để cho biết và chỉ rõ những vùng có bức xạ được giới hạn. Tên, địa chỉ và số điện thoại của người quản lý trên hiện trường được đề nghị là phải đặt trên mỗi dấu cảnh báo bức xạ.

Danh mục thông tư và tiêu chuẩn Việt Nam liên quan đến an toàn phóng xạ